नेपाली माक्र्सवादी उपन्यासका मूल प्रवृत्ति (२०३६–२०६४)

Abstract

समाजको वर्गीय विशेषताका कारण कला साहित्यमा पनि वर्गीयता हुन्छ भन्ने मान्यता राखी सर्वहारा तथा सम्पूर्ण उत्पीडित वर्ग एवं समुदायको मुक्तिका लागि उत्पीडनकारी समाजलाई रूपान्तरण गर्ने आवश्यकता र लक्ष्यलाई आत्मसात् गर्दै समाजवादी भविष्य दृष्टिका आलोकमा लेखिने साहित्य माक्र्सवादी साहित्य हो । समाजलाई मात्र नभई कला साहित्य जस्ता अधिरचनाका विविध रूपलाई वर्गीय दृष्टिले हेर्ने माक्र्सवादी साहित्यले समाजमा रहेको अन्याय, अत्याचार र विभेदको अन्त्य गरी न्यायपूर्ण समाजको निर्माण गर्ने उद्देश्य र स्वप्नलाई आत्मसात् मात्र गर्दैन अनि त्यसका निमित्त समाजमा चल्ने वर्ग सङ्घर्षका प्रक्रियाको चित्रण मात्र पनि गर्दैन अपितु वैचारिक र आत्मिक स्तरमा रूपान्तरणका निमित्त ऊर्जा र उत्प्रेरणाको काम पनि गर्दछ । कला सिर्जना सम्बन्धी यस प्रकारको माक्र्सवादी दृष्टिकोणलाई आधार बनाएर नेपाली उपन्यास लेखनलाई हेर्दा हृदयचन्द्र सिंह प्रधानको स्वास्नी मान्छे (२०११) तथा एक चिहान (२०१७) जस्ता उपन्यासले निर्माण गरेका प्रगतिशील रचनाधर्मिचाका पृष्ठभूमिमा डी. पी. अधिकारीको आशमाया (२०२५) हुँदै माक्र्सवादी उपन्यास लेखनको परम्परा क्रमशः सबल बन्दै अघि बढेको देखिन्छ । माक्र्सवादी औपन्यासिक मान्यतालाई आधार बनाएर सिर्जना गरिने उपन्यासका सन्दर्भमा डी.पी. अधिकारीको आशमाया नेपाली माक्र्सवादी उपन्यासका क्षेत्रमा एउटा फड्को हो भने पारिजातको पर्खालभित्र र बाहिर (२०३५) मा आइ पुगेपछि माक्र्सवादी उपन्यासले पुष्ट आकार ग्रहण गरेको देखिन्छ । वि. सं. २०२५ र २०३५ का बिच यस क्षेत्रमा अन्य प्रयासहरू भएका छन् भने २०३६ पछिको चरणमा माक्र्सवादी उपन्यास लेखनमा निकै तीव्रता र परिष्कार समेत थपिँदै गएको छ । प्रस्तुत शोध प्रबन्धमा यही पछिल्लो समयावधि अर्थात् २०३६ यताका उत्तरार्ध चरणमा प्रकाशित नेपाली माक्र्सवादी उपन्यासलाई नै प्रस्तुत शोधको मुख्य शोध्य विषय वा शोध क्षेत्र बनाइएको छ । प्रस्तुत शोधकार्यको मूल अभिप्राय नेपाली माक्र्सवादी उपन्यासका प्रवृत्तिको निरूपण गर्नु हो । यसको अवधि २०३६ देखि २०६४ रहेको छ । २०३५ सम्मका माक्र्सवादी उपन्यासका प्रवृत्तिको अध्ययन यसअघि ऋषिराज बरालद्वारा सम्पन्न विद्या वारिधि शोधकार्यमा भइ सकेकाले प्रस्तुत शोधमा २०३६ यताका अवधिको उपन्यासलाई अध्ययनको विषय बनाइएको छ र यसको पछिल्लो समय सीमाका रूपमा २०६४ साललाई लिइएको छ । यस अवधिका माक्र्सवादी उपन्यासकोे संरचनात्मक स्थिति र मूल प्रवृत्तिहरू के कस्ता छन् भन्ने प्राज्ञिक जिज्ञासा नै प्रस्तुत शोधकार्यको केन्द्रीय शोध समस्याका रूपमा रहेको छ । यस शोध प्रबन्धमा माक्र्सवादी मान्यता आधारित रही लेखिएका उपन्यासहरूलाई मात्र विश्लेष्य बनाइएको छ । उपन्यासको रेखाङ्कन गर्ने सन्दर्भमा उपन्यासकारको माक्र्सवादी चिन्तनप्रतिको प्रतिबद्धता, उपन्यासमा प्रयुक्त वर्गीय चिन्तन र मुक्तिको चाहना तथा क्रान्तिप्रतिको स्पष्ट दृष्टिकोण नै मुख्यतः माक्र्सवादी उपन्यासहरूलाई छुट्ट्याउने सीमारेखा हुन् । २०३६ सालपछिका नेपाली माक्र्सवादी उपन्यासमा व्यक्त विचार अनि द्वन्द्वशील सामाजिक यथार्थ, पात्रको प्रारूपीकरण तथा नयाँ नायकत्वको निर्माण, वर्गबोध, साम्यवादी विश्व दृष्टिकोण तथा उत्पीडित वर्गीय लेखकीय पक्षधरता अनि संरचनागत सबलता जस्ता कुरालाई यहाँ प्रवृत्ति निरूपणको आधार बनाइएको छ भने यिनै आधारमा नेपाली माक्र्सवादी उपन्यासको पहिचान समेत गर्दै त्यसका विकास प्रक्रियाको सर्वेक्षण पनि गरिएको छ । यस धारा र कोटिमा पर्ने अध्येय अवधिका सम्पूर्ण उपन्यासको विश्लेषण सम्भव नहुने र ती मध्ये प्रतिनिधि उपन्यासको छनोट गरी तिनको विश्लेषण गर्नु पर्ने भएकाले प्रतिनिधि उपन्यास छनोटको आधार पनि उक्त विशेषताहरूलाई नै बनाइएको छ । उक्त विशेषताको प्रयोग र उपस्थिति तुलनात्मक रूपले सबल रहेका र अध्येय अवधिभित्र पनि भिन्न भिन्न कालखण्डका यथार्थ र परिघटनाहरूलाई औपन्यासिकीकरण गर्न सक्षम रहेका उपन्यासहरूलाई नै प्रतिनिधि मानी यहाँ विवेच्य बनाइएको छ । यसरी हेर्दा अध्येय अवधिका क्रमशः पारिजातको अनिदो पहाडस“गै (२०३९), प्रदीप नेपाल (सञ्जय थापा)को देउमाइको किनारमा (२०४७), ऋषिराज बरालका कामरेड हुतराज राजधानी प्रस्थान (२०४७) र समरगाथा (२०६४), आहुतिको नया“ घर (२०५०), इस्मालीको जिरो माइल (२०५४), शरद पौडेलको लिखे (२०५९), घनश्याम ढकालको रातो आकाश (२०६०) तथा गङ्गा श्रेष्ठको ज्वालामुखीमाथिको यात्रा (२०६०) गरी जम्मा नौ वटा उपन्यासलाई प्रतिनिधि उपन्यासका रूपमा लिई तिनको विश्लेषण गरिएको छ । यी नौ वटा उपन्यासले अध्येय अवधिका माक्र्सवादी उपन्यासको सम्यक् प्रतिनिधित्व गर्ने सामथ्र्य राख्दछन् । समष्टि निष्कर्ष क) विवेच्य माक्र्सवादी उपन्यास मध्ये २०५२ अघि लेखिएका उपन्यासमा नेपाली समाजमा घटित वर्ग सङ्घर्षको युगीन यथार्थबाट सम्बल प्राप्त गरेर कथावस्तुको निर्माण गर्ने प्रवृत्ति देखा पर्दछ र यस क्रममा देउमाइको किनारमा जस्ता उपन्यासमा झापा विद्रोहको घटना सन्दर्भबाट कथावस्तु लिएर कथानक बुनोट गरिएको छ भने अनिदो पहाडस“गैमा २०३५÷०३६ साल र त्यस वरिपरिको विद्यार्थी, मजदुर र किसान लगायत विभिन्न वर्ग र समुदायको सङ्घर्ष तथा आन्दोलनलाई कथानकको मुख्य पीठिका बनाइएको छ । यी दुवै उपन्यासमा क्रान्ति र परिवर्तनको माक्र्सवादी विचार प्रखर रूपले व्यक्त भएको छ । ख) वि. सं. २०५२ यता अर्थात् जनयुद्ध र जनयुद्धोत्तर कालमा लेखिएका उपन्यासहरूमा प्रायः परोक्ष वा प्रत्यक्ष जनयुद्धबाटै कथावस्तु लिई कथानकको निर्माण गरिएको छ । ती मध्ये जिरो माइल, रातो आकाश, लिखे, ज्वालामुखिमाथिको यात्रा र समरगाथा उपन्यास उल्लेखनीय छन् तर यी मध्ये जिरो माइल र लिखेमा जनयुद्ध र जनयुद्ध सिर्जित नवीन यथार्थको प्रासङ्गिक सन्दर्भ छ र त्यसप्रतिको उदासीनताको प्रवृत्ति ज्यादा मुखरित भएको देखिन्छ भने रातो आकाश, ज्वालामुखिमाथिको यात्रा र समरगाथा यी तिन उपन्यास जनयुद्धसँगै सम्बन्धित उपन्यासका रूपमा रहेका छन् । यिनको कथावस्तु पूर्णतः जनयुद्धसँग सम्बन्धित छ । ग) जनयृुद्ध कालीन उपन्यासहरूमा जनयुद्धका रूपमा विकसित तीव्रतम वर्ग सङ्घर्ष र त्यसको रापिलो भट्टीबाट निर्मित शौर्य, बलिदान र उत्सर्गको नवीन जीवन मूल्यको संवेदनापूर्ण तथा प्रभावकारी अभिव्यक्ति गरिएको छ र त्यस क्रममा दुःखान्त र आतङ्कमा पनि आनन्द बोध गर्ने प्रवृत्तिको अभिव्यक्ति भएको छ । यिनमा विचलनका विरुद्ध क्रान्ति र परिवर्तनको माक्र्सवादी विचारलाई केन्द्रमा राखिएको छ र त्यसकै आलोकमा उपन्यास रचिएकोे छ । घ) जनयुद्धबाट आख्यानात्मक सम्बल प्राप्त गरेका उपन्यासमा केवल जनयुद्ध सिर्जित नवीन यथार्थको अभिव्यक्ति मात्र छैन, सामन्तवादी निरङ्कुश राज्य सत्ताद्वारा सिर्जित श्वेत आतङ्क, क्रूर यातना शृङ्खला र हिंसा संस्कृतिको संवेदनापूर्ण अभिव्यक्ति पनि भएको छ । यस दृष्टिले रातो आकाश, ज्वालामुखिमाथिको यात्रा र समरगाथा उपन्यासहरू उल्लेखनीय रहेका छन् । ङ) उत्तरार्ध कालीन माक्र्सवादी उपन्यासहरूमा माक्र्सवादी मान्यता अनुसार नै नयाँ र उदात्त नायक निर्माणको प्रवृत्ति पनि छ । यद्यपि विश्लेष्य सबै उपन्यासमा यो प्रवृत्ति समस्तरीय छैन तर पनि यस दृष्टिले नया“ घर र समरगाथा उपन्यास सबभन्दा महइभ्वपूर्ण र सशक्त उपन्यास देखिएका छन् । नया“ घरका सूर्य र सिलसिला अनि समरगाथाको प्रशान्त समकालीन कालावधिका सम्पूर्ण माक्र्सवादी उपन्यासका पात्र मध्ये सर्वाधिक शक्तिशाली र नयाँ नायकत्वको परिचय स्थापित गर्न सफल उदात्त पात्रहरू हुन् जो क्रान्तिको हितका मूल्यमा सम्पूर्ण व्यक्तिगत स्वार्थलाई तिलाञ्जलि दिएर प्राणोत्सर्ग गर्न तयार भएका छन् । व्यक्तिगत स्वार्थले गाँजेको वर्तमान समाजका यी वास्तविक अर्थमा नयाँ नायक हुन् । यसै गरी समरगाथाको आदित्य, रातो आकाशको अविरल र ज्वालामुखिमाथिको यात्राको अग्नि जस्ता पात्रहरू पनि यस्तै चारित्रिक उदात्ततालाई पछ्याउने पात्रहरू हुन् र यी नेपाली माक्र्सवादी उपन्यासका विशिष्ट चारित्रिक निर्माण हुन् । नयाँ नायकत्वका दृष्टिले अनिदो पहाडस“गैकी सुवानीको चारित्रिक विकास त्यति सशक्त बन्न नसके पनि माक्र्सवादी नेपाली उपन्यासका नारी पात्रका सन्दर्भमा उसको नायकत्व पनि नवीन प्रकारकै छ र त्यसले नेपाली नारीहरूका परम्परा भिन्न उदात्त चरित्रलाई नै प्रस्तुत गरेको छ । च) विवेच्य अवधिका माक्र्सवादी उपन्यासहरूमा औपन्यासिक महाकाव्य निर्माणको प्रवृत्ति पनि पाइन्छ । यस क्रममा नया“ घर, रातो आकाश र समरगाथा विषय वस्तुको व्यापकता, परिवेशको विविधता, पात्रहरूमा रहेको उदात्तता अनि वर्ग सङ्घर्षको यथार्थताको चित्रणका दृष्टिले निकै हदसम्म औपन्यासिक महाकाव्यका अभिलक्षण बोकेका उपन्यासहरू हुन् भने यी मध्ये पनि नया“ घरमा महाकाव्यिक उचाइ र उदात्तता बढी देखिन्छ र त्यसपछि जनयुद्धको सौन्दर्यलाई आख्यानीकरण गर्ने समरगाथा उपन्यासले पनि महाकाव्यिक चरित्र ग्रहण गरेको देखिन्छ । यसपछि रातो आकाश उपन्यासले पनि केही हदसम्म औपन्यासिक महाकाव्यको सङ्केत गरेको कुरा अध्ययनबाट सिद्ध भएको छ । छ) यस शोधमा विवेचना गरिएका उपन्यासमा झापा विद्रोह, जनमत सङ्ग्रह, जनयुद्ध जस्ता परिघटनामा कम्युनिस्ट पार्टीहरू बिच बहस र विवादको चित्रण गर्दा गर्दै पनि र उपन्यासकार कुनै कम्युनिस्ट पार्टी विशेषका कार्यनीति नजिक रहेको देखिए पनि उपन्यासमा सर्वहारा तथा उत्पीडित वर्गप्रतिको पक्षधरता र वर्गाबोधको स्थिति प्रस्ट र प्रखर प्रकारको देखिन्छ । यसबाट सर्वहारा वर्गका पक्षमा लेखकीय पक्षधरताको स्थिति पनि स्पष्ट रहेको देखिन्छ । लेखकीय स्वतन्त्रताको बुर्जुवा धारणाका विपक्षमा उत्पीडित वर्ग, तिनको मुक्ति अनि मुक्तिकामी साम्यवादी दर्शन र साम्यवादी भविष्यप्रतिको लेखकीय पक्षधरताको पक्षधरताको प्रवृत्ति स्पष्ट रूपले देख्न पाइन्छ । ज) उत्तरार्ध कालीन नेपाली माक्र्सवादी उपन्यासमा महिला पात्रहरूलाई सशक्त र उदात्त रूपमा प्रस्तुत गर्ने काम उल्लेखनीय स्तरमा हुन सकेको छैन तर पनि अनिदो पहाडस“गैकी सुबानी, नया“ घरकी सिलसिला र रातो आकाशकी आरती जस्ता महिला पात्रका माध्यमबाट त्यसतर्फको प्रयास चाहिँ भएको छ । झ) विवेच्य अवधिका उपन्यासहरू राष्ट्रियताका पक्षमा दृढ देखिन्छन् । आन्तरिक राष्ट्रियतालाई सबल गराउनु पर्ने पक्षमा र बाह्य हस्तक्षेपका विपक्षमा यी उपन्यासहरू जोडदार रूपमा प्रस्तुत भएका छन् । विशेष गरी भारतीय विस्तारवादी व्यवहारका विरुद्ध यस अवधिका उपन्यासहरू केन्द्रित छन् । ञ) उत्तरार्ध कालीन माक्र्सवादी उपन्यासमा लैङ्गिक एवं वर्णभेदी लगायत सामाजिक सांस्कृतिक उत्पीडनको चित्रण र त्यस्तो उत्पीडनका विरुद्ध सङ्घर्ष चेतको अभिव्यक्ति त छ नै तर स“गस“गै ती क्रान्ति तथा क्रान्तिकारी राजनीतिसित प्रत्यक्षतः जोडिएका छन् र समाज रूपान्तरणकारी आन्दोलनको अङ्ग बनेका छन् । यो उत्तरार्ध कालीन नेपाली माक्र्सवादी उपन्यासको महइभ्वपूर्ण र केन्द्रीय प्रवृत्ति हो ।